12. God en goden in New York

   

De positie van de kerken is in de USA traditioneel sterk, al zijn het wel de ouderen en de kinderen die  “de dienst uitmaken”.  Jongeren en midden generaties laten zich minder vaak zien. Ons valt op dat de kerken veel werk maken van sociale programma’s, hulp en nabijheid bieden. De hele zondag zijn er activiteiten waar gezinnen aan deel kunnen nemen. Ook aan ouderen wordt gedacht. Een tweede sterke trek is het getuigenis karakter. De episcopaalse kerkdienst die we in Harlem bijwonen laat beide elementen zien. Wij wilden eigenlijk naar een beroemde gospeldienst van de Abyssinian Baptist Church een paar straten verder, maar de rij wachtenden maakte ons kansloos.

Gevoel van gemeenschap

Viering in de St. Philip's in Harlem

De kerkdienst in St.Philips Parish wijkt nauwelijks af van de katholieke eredienst, er zijn veel herkenbare rituelen, alleen zonder wierook. Er zijn mooie Engelse hymnes en tot slot het jarenlang niet meer gezongen “We shall overcome” van Pete Seeger. Bijzonder is dat er een vrouwelijke priester voorgaat, en dat er een baptistische dominee preekt. Het is een gloedvol getuigenis die op luide instemming kan rekenen. Het doet mij heel erg denken aan Jesse Jacksonen Operation Bread Basket in Chicago in 1971, waar hij voortdurend bijval wist los te maken. De voorbede wordt gevolgd door verschillende intenties door kerkgangers, en daarna volgt de vredewens. Dat is een heel uitbundig festijn waarbij werkelijk iedereen elkaar de hand schudt of omhelst. Ook de gasten krijgen aandacht en applaus. De diaken van de dienst komt ons even opzoeken en nodigt uit voor de koffie na afloop. Uiteraard is niemand uitgesloten van de communie. De wijze waarop men de communie ontvangt valt op: je krijgt de hostie op de hand aangereikt en geeft die door aan de bedienaar met de kelk; deze doopt hem in de wijn en legt het brood dan op de tong. Aan de koffie komen we niet toe, de dienst duurde ruim twee uur.

                                                                                                                  

Getuigenis

Er zijn veel kerken in New York, de meest zijn klein en vallen niet erg op in het straatbeeld. In “onze” wijk zijn er in de doorgaande  straten wel een paar, en dat geldt zeker voor Harlem. Naast wijkgemeenten van  grotere kerken , zijn er veel sektarische of op zichzelf staande gemeenschappen, soms met heel vreemde namen: Healing from Heaven Temple en Soul Harvest Evangelical Center. De deling en afsplitsing in kleine kerken is
minstens even opvallend als in Nederland. Regelmatig zie je predikers op straathoeken en in de metro een betoog afsteken, met nadruk op “Jesus saves”. Of er nu geluisterd wordt maakt niet veel uit, daarna gaan ze “met de pet rond” om elders hun boodschap opnieuw te slijten. En er wordt afgeschoven,  soms niet weinig! In Harlem worden ons ook folders aangeboden door moslims, die uitleggen dat  islam en terrorisme echt niet samengaan, en uitleggen wat jihad wel inhoudt.  Ze willen zich duidelijk van IS distantiëren. Hoewel er intussen veel moslims zijn in New York, hebben we nergens een moskee gezien.

                                                                                                         

      

Kerkelijk landschap en identiteit

Trinity Church Wallstreet - oudste kerk in New York

Er zijn heel veel denominaties. De Anglicaanse kerk, hier Episcopalian Church genoemd, is sterk aanwezig, ook met historische gebouwen. De oudste kerk, de Trinity Church, staat verscholen tussen wolkenkrabbers op Wall Street, de St. Paul’s Chapel van dezelfde parochie iets verderop aan Broadway. Dan zijn er nog de oude en historische  St. Mark’s in the Bowery en St. Luke’s Chapel in the Fields. De enorme kathedraal St. John the

St. Luke in the Fields, vroeger een kapel van de Trinity

Divine staat op het randje van Harlem, en is na ruim een eeuw nog steeds niet voltooid. Dan waren de katholieken sneller met de St. Patrick op Fifth Avenue, ook een kerk tussen hoge gebouwen, maar een die wel scherp aftekent met een scherp profiel. De Katholieke Kerk is in de VS de grootste, dankzij vooral immigranten uit Ierland en Italië, en meer recent door de grote toestroom uit Midden- en Zuid-Amerika. De grotere protestantse kerken zijn  naast de episcopaalse kerk, de Presbyterianen, de Methodisten, de United Church of Christ, de Lutheranen en de Baptisten. In New York zijn er ook talrijke Joodse gemeenschappen  met enkele grote en veel kleine synagogen. Ook de andere wereldgodsdiensten zijn in de stad soms soms herkenbaar aanwezig. Maar we concentreren ons in het vervolg op de christelijke religie.

Ankerpunt en houvast

St. Patrick's Cathedral

Kerkelijk is heel Amerika en ook New York enorm versnipperd. Je kunt je erover verbazen
dat het zo lang duurde voordat secularisatie vaste voet een de grond kreeg in Amerika. Geloof  bleef lang heel duidelijk aanwezig in de samenleving. Ik denk dat het uiteindelijk te maken heeft met het zoeken naar religieuze vrijheid die met name de vroege immigranten naar dit land bezielde. De fundamentalistische en piëtistische trekken van veel kerkelijke genootschappen hangen hiermee duidelijk samen. Ook de zwarte bevolking vond in en na de slavernij houvast bij de eigen vormen van geloof. Het emancipatie karakter en het gevoel ergens bij te horen hebben lange tijd de identiteit van veel bevolkingsgroepen versterkt.

Piëtistisch en sociaal

Het is dan ook niet verwonderlijk dat een piëtistische en vaak ook fundamentalistische kant, en daarnaast een  sociale en diaconale dimensie gezicht geven aan veel kerken. Die twee hoeven elkaar niet uit te sluiten.  De eerste karaktertrek kom je veel tegen in kleinere kerken, maar ook op de vleugels van de grotere kerken. Het persoonlijke geloofselement is in de Amerikaanse kerken sowieso sterker dan bij ons. Het kan ook gepaard gaan met een duidelijke evangelische inslag in toon en gezang: de Heer wordt uitbundig geprezen en bezongen. De kerkleden kunnen getuigen hoe zij gered zijn door Jezus en de gemeente antwoordt  met een instemmend alleluja. De “zwarte” kerken hanteren vaak een bijbeluitleg die de nadruk legt op de bevrijding uit beklemmende situaties, wat kan slaan op de emancipatie en bevrijding van de slavernij, maar ook op persoonlijke geloofsverhalen van bevrijding van  zonde, verslaving, uitzichtloosheid. Verhalen over uittocht, ballingschap en toekomst spelen een belangrijke rol en er is een sterke identificatie met leidende figuren zoals Mozes, in welke richting de toepassing dan ook gaat. In de jaren zestig en zeventig kreeg dit vaak een politieke dimensie onder leiders als dr. Martin Luther King en ds. Jesse Jackson. De laatste heb ik zelf aan het werk kunnen zien in bijeenkomsten van Operation Breadbasket in Chicago, waar hij de menigte in vervoering bracht met zijn aanstekende uitleg van de bijbel en de menigte liet scanderen “I am black, I am beautiful, I am proud to be black”. De gospelsongs  in deze kerken ondersteunen die beleving.

Fundamentalisme

Vaak is zo’n belijdenis ook verbonden met nadruk op de persoonlijke zondigheid en slechtheid van de mens en gaat dit gepaard met een nogal letterlijk bijbel verstaan. Ik las in deze weken opnieuw James Baldwin’s roman “Go tell it on the mountain”. Het is een indrukwekkend verhaal over een prediker die zich losmaakt  van zijn omgeving en zijn zondige neigingen probeert te bedwingen, zich bekeert en toch weer valt voor de verleiding; en zijn roeping onbarmhartig uitleeft en zich zo vervreemdt van zijn geliefden. Een godsbeeld dat goed past in de eerste helft van de 20e, eeuw, waarin het verhaal speelt, maar niet meer aansluit bij de meeste gelovigen in deze tijd.

Gespleten wereldbeeld

Je vraagt je af hoe mensen het geloof in de letterlijke waarheid van bv. de schepping in zeven dagen en de tien plagen kunnen rijmen met moderne natuurwetenschappelijke en medische inzichten die ze vaak in andere sectoren van bv. het zakenleven of de wetenschap hanteren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat vraagstukken rond milieu en duurzaamheid, geweld en de macht van de mammon vaak los gezien worden van het geloof. Zaken doen zou immers dan wel heel moeilijk worden. In de persoonlijke ethiek is de aansluiting bij letterlijk bijbel verstaan veel sterker. Abortus, euthanasie, seks voor het huwelijk en homoseksualiteit  zijn vaak taboe in deze kringen, al gelden daar ook dubbele standaarden. Enkele gemeenschappen sluiten zich sterk af van de buitenwereld waardoor ze in staat zijn om hun afwijkende normen en waarden hoog te houden. Ook in de politiek dringen deze tegenstrijdigheden opvallend door. De agenda van de Republikeinse Partij en met name van de Tea Party wordt al een aantal jaren gedomineerd door o.a. conservatief-religieuze opvattingen.

Betrokken en dienstbaar

St. Paul's Chapel: steunbanier uit Oklahoma

Sociale actie is altijd een sterk element geweest in de Amerikaanse geloofsbeleving. Op de eerste plaats uit zich dat in activiteiten die de groepsband bevorderen en daar horen zowel gezelligheid en ontmoeting bij als ondersteuning van leden die het moeilijk hebben. Andere kerken trekken er actief op uit en zoeken de zelfkant van de samenleving op in een poging om bevrijding in praktijk voelbaar te maken. Ik kan niet bevroeden hoe sterk dat nu aanwezig is, maar ik bespeur in de Episcopaalse St. Philip Parish dat dit naast de versterking van de onderlinge band een rol speelt . De St. Paul’s Chapel is een goed voorbeeld van adequate maatschappelijke actie ten tijde van de ramp met het WTC. De hulp die ze toen gaven aan hulpverleners en mensen die op zoek waren naar vermiste verwanten en vrienden, betrok meer dan duizend vrijwilligers in een actieve en diaconale vorm van kerk zijn. In 1971 maakten we een conferentie mee van priesters in stedelijke parochies die zich zo sterk verbonden met medemensen in de goot of groepen in verdrukking, dat zij soms met haat en in het ergste geval met bedreiging van hun leven werden geconfronteerd. Zo sterk gepolariseerd lijken de verhoudingen nu niet meer.

religieuze symboliek in  seculiere omgeving

Geld, god en vaderland?

"Sacraal" middelpunt Grand Central Station

Hoewel secularisatie ook hier om zich heen grijpt, is er toch een grote religieuze onderstroom in de samenleving. Religieus geloof en patriottisme zijn vaak verweven, de vlag is bijna een religieus symbool, omgeven met eerbied en ritueel. Ook heel erg aanwezig op straat en in grote gebouwen. In de enorme hal van Grand Central Terminal, die met zijn boogramen en hoge gewelf als een kathedraal oogt, hangt een enorme vlag boven de loketten. De centrale klok, met lampen als kaarsen op de vier hoeken, heeft een sacrale
plek in het midden. Je kunt hier denken aan een monstrans, het katholieke voorwerp dat de heilige hostie toont. De tijd wordt hier als heilig voorgesteld en aanbeden: tijd is kostbaar. God is niet weg te denken uit politieke toespraken en van de munt. Grote gebouwen in New York, met name oudere wolkenkrabbers hebben vaak een religieuze uitstraling. Een serie wolkenkrabbers in Lower Manhattan maakt zo sterk gebruik van neogotische ornamenten, en zijn dermate verticaal geleed  als toren met zijbeuken-  dat het beeld van een kathedraal gemakkelijk kan ontstaan.  Het Woolworth gebouw van de gelijknamige warenhuisketen is hiervan een sterk voorbeeld.

Mammon als god?

"Bronzen deur" en reliëf Rockefeller Center

Verzekeringsmaatschappijen lieten rond Madison Square en Broadway hoge gebouwen verrijzen met eveneens sterk religieus-mythische beeldtaal: goudkleurige piramides op het dak als van een stompe romaanse toren, een hoge vaas of urn als symbool van vergankelijkheid en levensgrote beelden zoals heiligen op een pilaar. Het maakt in wezen niet uit of de symboliek is ontleend aan christelijke, Griekse of Egyptische mythologie, ze zijn immers allemaal religieus. De hoogste wolkenkrabber van het Rockefeller Center kent eveneens een geleding van kerktoren met zijbeuken; er staan beeldgroepen voor en boven de ingang alsof het zwevende engelen zijn, maar bij een nauwkeurige blik blijkt de god van het geld Mercurius afgebeeld. Over beeldtaal gesproken: een monumentale ingang aan Fifth Avenue doet met zijn goudkleurige reliëfs meteen denken aan de bronzen deuren van het Baptisterium van de Dom van Florence. Afgebeeld is een Paradijsscène, maar in plaats van Adam en Eva figureren elegantie, dichterlijke wijsheid en schoonheid die als godinnen uit water oprijzen. Boven hen vogels, als geesen die boven de wateren zweven. In de wolken troont een gekroonde figuur met een geldkist, tegen de achtergrond van handelsschepen en een skyline van New York!

Kerk en kroeg: zingeving of vermaak?

St. Patrick in restauratie

 Opvallend is dat juist de verticaal oprijzende wolkenkrabbers van het Rockefeller Center sterk met financiële macht zijn verweven terwijl overheidsgebouwen juist  vaker de klassieke stijl van de Grieks-Romeinse tempels hanteren en een en letterlijk een breder draagvlak hebben. Zakelijke en financiële gebouwen voelen zich kennelijk goed bij een vormgeving met (quasi)religieuze uitstraling die legitimiteit geeft. Het frappeerde mij dat het Rockefeller Center pal tegenover de kathedraal van Sint Patrick oprijst; dat roept devraag op wat die twee gebouwen met elkaar doen. De gotische kerktorens, ooit de enige “wolkenkrabbers” in dit gebied, vallen in het niet bij de hoogte van de RCA toren van het complex, die met 259 meter bijna drie keer zo hoog is. De binnenruimte van het Rockefeller Center lijkt een soort kloostertuin, met waterpartijen en beeldgroepen en ademt een zekere rust, ondanks de stroom bezoekers.

Binnentuin van Rockefeller hoofdgebouw

Een hortus conclusus, een plek om tot  rust te komen,
wat de kathedraal aan de overkant ook wil zijn. Heeft de kerk die functie? Het viel ons in 2000 op dat hij tot ’s avonds laat open is voor bezoek, een gesprek, een kaars, een gebed…en dat er honderden mensen in en uit lopen. Ook nu, overdag, is er veel aanloop, ook al is de kathedraal van binnen en buiten in de stijgers. Grote lichtbakken op straat verwijzen naar websites over zingeving en programma.  De vergelijking blijft onbeslist: wat de mensen in de kerk zoeken is vooral spiritueel van aard, inspiratie, troost, bemoediging… aan de overkant zoeken zij entertainment  in bv. de Radio City Music Hall en consumptief genot in de 200 winkels en restaurants. En in New York gaan beide vaak samen, en sluiten elkaar zeker niet uit.

                                                                                                           

Civil religion

Het idee civil religion kan helpen om dit verschijnsel te duiden. Het begrip geeft onder andere invulling  aan het gevoel  tot deze samenleving te horen in samenhang met rechten en plichten die daarbij horen. Religie op zijn beurt verwoordt deze samenhang in het publieke domein zo ongeveer als een religieuze waarde. Commitment aan deze

samenleving wordt daarmee bijna heilig. Civil religion duidt niet zozeer op inhoud en geloofsvoorstelling, maar op een gezamenlijke verschijningsvorm van gelovig zijn waarin de publieke zaak meetelt.  Dat kan slaan op veel verschillende inhouden en voorstellingen. In die zin valt er in New York veel civil religion te onderkennen, in de eerste plaats het uitbundig vlaggen, opvallend veel in de omgeving van de St. Patrick. Er kunnen ook veel monumenten en vormen van herdenken onder verstaan worden, zo ongeveer als in ons land de 4 mei herdenking als civil religion kan worden begrepen. Het veelvuldig vermelden van alle namen op herdenkingen en monumenten valt daar ook onder. De religieuze betekenis daarvan hebben we aangeduid, maar het is de vraag of die als inhoud wordt onderkend in de zin dat God geen enkel slachtoffer aan zijn lot overlaat, of juist als vorm wordt gewaardeerd waarin iedereen zich kan vinden.

Priesterstandbeeld tussen neon en reclame.

Op Times Square stuiten wij op het merkwaardige metershoge beeld van een priester in legeruniform tegen de achtergrond van een Keltisch kruis. Father Francis Duffy is leraar geweest in New York, maar was ook aalmoezenier in  Spaans-Amerikaanse oorlog op de Filippijnen in 1900  en in de Eerste Wereldoorlog in Europa. Daarna was hij tot zijn dood pastoor van de Holy Cross parochie aan 42nd Street om de hoek, midden in het

Standbeeld father Duffy

theaterdistrict. Het deel van het plein waar zijn standbeeld staat is naar hem genoemd: father Duffy Square. In dit beeld komt veel bij elkaar: religie, patriottisme en de wereld van entertainment en reclame. Het sluit goed aan bij onze gedachten over civil religion. Zeker als je bedenkt hoe autonoom hij daar staat in deze wonderlijk gemengde wereld met de bijbel in zijn hand en de helm aan zijn voeten.

Groter gemene deler als perspectief?

Het is heel goed denkbaar dat het religieuze karakter van Amerika zich sterk in deze richting zal ontwikkelen. Dat niet de verschillen naar geloofsinhouden, maar wat iedereen bindt en uiting vindt in een algemeen gedeeld religieus gevoel, de overhand krijgt. Niet-gelovig zijn  wordt langzamerhand ook als mogelijkheid onderkend. President Obama geeft daarvan blijk als hij in toespraken verschillende bevolkingsgroepen opsomt en bij elkaar wil brengen en daarbij ook mensen zonder religie noemt . Kerken vinden elkaar ook steeds meer in een gezamenlijke maatschappelijke verantwoordelijkheid en diaconale presentie, waarbij ze hun eigen geloofsinhoud en de viering daarvan als voeding voor die presentie beschouwen.

Mommy took a bus trip, now she got her bust out

Everybody ride her just like a bus route

Hail Mary to the city, you're a virgin

And Jesus can't save you, life starts when the church ends

In New York, concrete jungle where dreams are made up

There's nothing you can't do, now you're in New York

These streets will make you feel brand new

Big lights will inspire you, let's hear it for New York

New York, New York                                          

Jay Z in: Empire State of Mind.