13. Skyscrapers: bouwen op hoog niveau

Woud van wolkenkrabbers rond Wall Street

Wolkenkrabbers zijn niet uniek voor New York, maar hebben er wel een sterk stempel op gedrukt. Het is met Chicago een van de eerste steden waar ze op grote schaal werden gebouwd. Wie nu naar de skyline van de stad kijkt, ziet twee grote clusters hoogbouw: het uiterste zuiden, Lower Manhattan, en Midtown, het gebied dat reikt tot aan Central Park, van de 30e tot de 60e Straat. Maar overal in Manhattan komen hoge gebouwen voor, zij het minder extreem. 




Oude en nieuwe sterren

Woolworth Building

New York by Gehry/ Beekman Tower

In Lower Manhattan staan ze zo dicht op elkaar dat er opsommige plekken weinig daglicht op straat valt. Oudere gebouwen van enkele verdiepingen hoog vallen bijna weg tegen de reuzen. De komst van de Twin Towers in 1971 heeft ontwikkeling in dit gebied erg beïnvloed, er schoten steeds meer nieuwe financiële reuzen uit de grond. Hoewel de omgeving van Wall Street ook zeer dicht bebouwd was, werd het beeld in de hoogte meer dan nu bepaald door enkele klassieke wolkenkrabbers. In 2000 waren de oude gebouwen - Woolworth en Municipial Building- nog  prominent aanwezig, toen wij vanaf Brooklyn Heights of over de Brooklyn Bridge de skyline in ons opnamen, terwijl ze nu meer opgenomen zijn in een groter geheel. De gebouwen aan het zuidelijke East River front vormen nu een dicht gesloten façade, met veel nieuwe gebouwen. Nu zijn niet meer de Twin Towers maar 1WTC en de Beekman Tower van Gehry de sterren.





Nieuwe kathedralen

Kathedraal van Nieuwe kathedralen

Van meet af aan heeft men in New York voor de zeer hoge gebouwen aansluiting gezocht bij historische bouwstijlen. De gotische of romaanse bouwstijl gold soms als inspiratie. Bij de wolkenkrabber bood in eerste instantie de gotiek met zijn hoge kerktorens een geschikt referentiekader. Als lichtend voorbeeld kan de kathedraal van Ulm gediend hebben met zijn opengewerkte “filigraan” torenspits van 161 meter: “Oprijzend vanaf zijn stevige basis is de toren een schitterend net met nauwkeurig gehouwen steen. Hij vervult het gotische ideaal van transparantie en gewichtloosheid, een ruimtelijk affect dat bereikt wordt door het metselwerk op te bouwen in een serie fijne lagen die omhoog zweven naar de hemel.”  

                                                                             Bron: Judith Dupré: Wolkenkrabbers. 

New York en Chicago

Toren van Woolworth "Cathedral"

Je kunt dit citaat zo tegen het Woolworth Building van Cass Gilbert aanleggen. De prachtige detaillering wekt sterk de indruk van een gotische (kerk)toren. De bouwstijl van de Middeleeuwse kathedraal met zijn gerichtheid naar boven past misschien ook wel goed bij de bedrijfs identity van de warenhuisketen: een strak geleide organisatie van boven af met doel de werknemers aan de basis de zelfde richting in te stuwen. De gotische ornamentiek, maar ook romaanse vormen komen vaker voor in de begintijd van de wolkenkrabbers. De buurman van Woolworth –op Newspaper Row-  heeft een uitgesproken romaans karakter en hoewel het ook een hoog gebouw is, maakt het toch een gedrongen indruk, en zie je veel baksteen. In dit opzicht is er een belangrijk verschil met Chicago, waar tegelijkertijd ook belangrijke hoogtebouw plaats vindt. Daar zoekt men juist naar eigen vormen en uitdrukkingswijzen voor het hoge bouwen, terwijl New York zich door zijn internationale handels- en financiële kringen richt op en meet met het Europese “achterland”, waar deze stijlen vandaan gehaald zijn. 
                        




"Gouden Driehoek"

Flatiron Building

Waarschijnlijk is het Flatiron Building–het “strijkijzer”-  van Daniel Burnham en Frederick Dinkelberg aan Madison Square de oudste wolkenkrabber van de stad. Het is van 1902 en meet “slechts” 87 meter, maar hij rijst als een zuil omhoog, heeft een stevige basis, een bijna ranke schacht, door de scherpe en afgeronde hoeken en heeft een verbrede en gedetailleerde bovenkant met een overstekende dakrand. De idee van een zuil wordt nog versterkt door de welvende erkerachtige gevels. Het gebouw komt ook over als een Italiaanse renaissance  woontoren zoals het Davanzati paleis in Florence. Ik vind het een juweel en ben er speciaal op de bijna laatste dag voor teruggegaan naar Manhattan, terwijl we een Brooklyn dag in gedachten hebben. Vlakbij staan nog twee indrukwekkende torens, een van de New York Life Insurance Company, neogotisch en evenals Woolworth ontworpen door Gilbert. Het gebouw heeft een goudkleurige piramidale torenspits.  De andere, een bijna volmaakte Campanile

Met Life Insurence Company

in Venetiaanse stijl, behorend bij de Metropolitan Life Insurance Company, uit 1909 en toen met 213 meter tot 1913  het hoogst in de wereld. De toren heeft onmiskenbare renaissance ornamenten, zoals de loggia ombouw net onder de torenspits, en bloemmotieven rond de vier klokken. Toren en het lagere kantoorgebouw samen ogen opnieuw als een kerkelijk complex. Deze bundel sterke gebouwen geeft aan dit deel van Manhattan een heel eigen gezicht met de vaak goudkleurige toppen, dat in de skyline en vanaf de zuidelijke bruggen goed herkenbaar is als een schakel tussen Lower Manhattan en Midtown.
                            



Godin van de stad

Municipial Building

Metropolitan Museum in Beaux Arts stijl

Een andere bouwstijl die veel gebruikt werd is de Beaux Arts. Hoogtepunt van deze stijl is het operagebouw en het Gare du Nord in Parijs, waar ook onmiskenbare klassieke elementen terug te vinden zijn. In New York zijn het US Custom House in Lower Manhattan en de Public Library en Metropolitan Museum aan Fifth Avenue in deze stijl gebouwd. Dit zijn sterk horizontale gebouwen van enkele verdiepingen. In het New Yorkse stadskantoor, het Municipial Building bij de voet van de Brooklyn Bridge, werd het toegepast  in een hoog oprijzend gebouw met een rotonde en diverse kleine torenspitsen. Het is gebouwd tussen 1909 en 1913, en is met zijn 40 verdiepingen 177 meter hoog. Boven op de rotonde staat de koperen “godin” van New York, zij draagt een lauwerkrans en een vijfpuntige kroon, waarmee de vijf stadswijken worden aangeduid die in 1900 zijn samengevoegd: Manhattan, Brooklyn, Queens, Bronx en Staten Island.  De gevel is boogvormig en heeft een sobere indeling, maar de bovenste rand is rijk met zuilen en ornamenten versierd. Deze boog wordt op de grond afgesloten met een zuilengalerij met de tekst  New Amsterdam 1626 – Manhattan – New York 1664.





"Zwarte Madonna" van Manhattan

Radiator Building  "Zwarte Madonna"

We richten nu de blik naar Midtown Manhattan. Het bouwprogramma verschoof vanaf de jaren ’20 in deze richting. Er staan ook hier gebouwen met een neogotische of –renaissance inslag vooral in de omgeving van Central Park. Zeer de moeite waard is het American Radiator Building, nu het Bryant Park Hotel, aan de 40e Straat. Het is een zwart gebouw met veel goud en neogotiek, en heeft een chique uitstraling, voor mij is het de” Zwarte Madonna" van Manhattan.







Klassiekers en nieuwelingen

Rond Columbus Circle

Midtown wordt nog steeds gedomineerd door Empire State en Chrysler Building. Aan de rand van Central Park zijn de klassiekers ook nog duidelijk herkenbaar, maar na 2000 zijn er veel nieuwe reuzen bijgekomen. Op één kruispunt in de buurt van het MoMa zien we in  alle vier richtingen een gloednieuw gebouw. Het valt op dat veel gebouwen superslank zijn  en daarmee de oudjes naar de kroon steken. Op Columbus Circle is een geheel nieuw complex verrezen met o.a. Time Warner. In de omgeving van het UNO gebouw staat een aantal opvallende nieuwelingen van de zakenman Donald Trump.

Mohawk hoogwerkers 

Empire State en Chrysler:

vaak in beeld in Midtown

Van1920-1940 werden er veel gebouwd in Art Deco stijl, waardoor deze stijl bijna vereenzelvigd wordt met de oudere New Yorkse wolkenkrabber. Zowel de Empire State als het Chrysler zijn in deze stijl gebouwd, en beide zijn erg herkenbaar in het stadsbeeld. Door de uitbrekende crisis zijn beide in recordtempo en tegen lage kosten gebouwd. Beide wolkenkrabbers zijn legendarisch: het Chrysler doordat de glanzende metalen top van bijna 40 meter hoog bij verrassing in een dag uit een schacht aan de binnenkant van de toren omhoog gehesen en vastgezet werd en daarmee in hoogte de onmiddellijke concurrent versloeg. Van de Empire State is een foto bekend waarop de constructiewerkers lunchen, zittend op een ijzeren balk die honderden meters boven de straat zweeft. Geen wonder: deze durfallen zijn Mohawk Indianen, die door hun evenwichtskunst geschoold konden worden als “hoogwerker”.  De meeste gebouwen uit deze tijd mogen wat saai en karakterloos lijken, toch kun je vaak mooie en kleurrijke details waarnemen in tegelwerk en ornamenten. De Empire State heeft waterspuwers in top. Verwijzingen naar de kunstgeschiedenis zijn nooit ver weg.  De ornamentiek, zeker op straat- en zichtniveau kan verrassen, zoals vaker in de Art Deco. 
                                

  
De intieme stad

Stad in de stad rondom vijver en ijsbaan - Rockefeller Center

Als uitloper van deze stijl is het Rockefeller Center met zijn vele gebouwen en pleinen. De gebouwen rijzen zakelijk de hoogte in, maar het oog kan rijke beeldgroepen en reliëfs  aanschouwen, op soms intieme pleinen met terrassen. Tussen de hoge gebouwen waan je je soms in smalle steegjes, zoals in oude middeleeuwse steden. Het schijnt dat de hoofdarchitect Raymond Hood  een stad binnen de stad heeft willen creëren, en daar is hij wel in geslaagd zij het dat er geen mensen wonen in die stad, maar er alleen werken. De gezelligheid op straat en de terrassen komt merendeels van de bezoekers, winkelend en vermaak zoekend publiek.  In dit deel van stad zijn terrasjes en ontmoetingsplekken dun gezaaid, waardoor de straten en pleinen nooit echt gezellig zijn maar altijd druk en razend overkomen. “Haast en verkeer dat geen richting heeft”  dichtte Oosterhuis in Het lied van de Stad, ik heb er vaak aan gedacht. In dit kwartier zijn ze even ver weg. In het voorgaande heb ik uitvoerig geschreven over de religieuze beeldtaal van het Rockefeller Center.

Moderne zakelijkheid

Hoofdkwartier VN  en Donald Trump Towers

Na de tweede wereldoorlog slaat de bouwwoede een nieuwe toon aan. Er wordt voortaan gebouwd in een internationale moderne stijl, waarin staal en glas domineren. Veel gebouwen lijken op elkaar, zijn moeilijk te onderscheiden in stijl of eigenheid. Ornamentiek ontbreekt bijna volledig. Er zijn enkele baanbrekende architecten geweest die veelal door anderen zijn nagevolgd. Ik noem hier Walter Gropius en Ludwig Mies van der Rohe, beide Duitse Bauhaus architecten, die een soort van standaard ontwikkelden die hoge kwaliteit vertegenwoordigde, en waarvan de navolging soms povertjes uitpakte. De eerste bouwde samen met anderen het Panam (nu Met Life) Building, een op zichzelf mooi en goed geleed gebouw, maar op de verkeerde plaats, en daarom vaak verafschuwd omdat het zicht ontneemt op Grand Central Terminal en Park Avenue. Mies van der Rohe schiep het Seagram Building, dat een zeer streng geleed uiterlijk heeft, en een groot voorplein, waardoor het rekening houdt met de omgeving en niet alleen met de dwingende grondprijs.
Eveneens van grote kwaliteit is het hoofdkwartier van de UNO aan de East River, een gebouwencomplex van zes straatblokken met een groot plein. Le Corbusier ontwierp een hoog kantoorgebouw met twee glazen gevels, en Oscar Niemeyer ontwierp de grote vergaderzaal, waarin een muurschildering van Marc Chagall domineert. In 1971 nam ik deel aan een rondleiding door dit complex. Het gebouw is deze keer niet te bezichtigen vanwege de jaarlijkse algemene vergadering, waar veel wereldleiders acte de presence geven.
             
               
Een verhaal apart: de Twin Towers

Maquette van de Twin Towers

Een voorlopig eindpunt van deze architectuur periode vormen de Twin Towers van Yamasaki & Roth uit 1973. Ik heb ze in 1971 zien bouwen, ze waren toen nog niet klaar maar wel op hoogte. In 2000 arriveerden  we met de subway bij de torens  en hebben  er verder niet veel aandacht  aan gegeven, behalve dat ze erg opvielen in de skyline vanaf  Brooklyn. In het 9/11 Museum is in een maquette te zien hoe de torens een geheel vormen met andere gebouwen en gegroepeerd zijn om een soort van binnentuin, met in het midden een vergulde wereldbol. Het geheel rust op een plint als een galerij van Venetiaanse bogen. Dit is toch een aardige knipoog naar de oudere wolkenkrabbers. In het museum zijn een aantal restanten van deze boogelementen als schroot te zien. 





Nieuwe trends

Freedom Tower van WTC in straatbeeld

Na de voltooiing van het WTC ligt de bouw van wolkenkrabbers, door economische omstandigheden, voor een tiental jaren vrijwel stil. Er begint dan een periode waarin er minder strak gebouwd wordt , maar met nieuwe vormen worden gevonden, verspringingen en knikken in gevels en ook de daklijn krijgt nieuwe aandacht. Een voorbeeld is de AT&T Building uit 1984, met een timpaandak waarin het midden weer een ronde vorm is uitgespaard. Meer recent voorbeeld is een woontoren in Lower Manhattan dichtbij de Brooklyn Bridge: de Beekman Tower van Gehry, een slanke toren in grijsgroene tinten, met verdiepingen die telkens licht van elkaar verspringen. Deze trend valt op meer plekken waar te nemen. En dan is er natuurlijk 1WTC, ook wel de Freedom Tower, als eerste toren die het “oude” WTC moet vervangen. Het is een glasgevelgebouw, met een mix van rechte en enigszins hellende wanden, dat licht piramidaal oprijst. De architectuur van Daniel Libeskind en David Childs komt vooralsnog op mij niet bijzonder sterk over. Het schijnt dat er nog drie iets lagere torens moeten verrijzen, telkens anders van vorm, en mogelijk is het ensemble dan wel innovatief en sterk. De 1 WTC  meet echter 540 meter (1789 voet, dat staat voor het jaar van de onafhankelijkheid van de VS) en is daarmee weer New Yorks en Amerika’s hoogste en vierde van de wereld, na Dubai, Sjanghai en Mekka.. In deze omgeving bevindt zich het Sky Scraper Museum dat nog op een bezoek moet wachten.